WERKSPOOR Buses and more 1828 – 1989

Werkspoor

Werkspoor N.V.
Oprichting	1828
Opheffing	1989
Oorzaak einde	gebrek aan orders
Oprichter(s)	Paul van Vlissingen, Abraham Dudok van Heel
Hoofdkantoor	Amsterdam, Zuilen (Utrecht)
Producten	machines, rollend materieel
Portaal  Economie

 Werkspoor-gebouwen op Oostenburg, Amsterdam.

 http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/5/5b/Overdracht_van_de_eerste_in_Nederland_gebouwde_electrische_locomotief_Weeknummer_51-48_-_Open_Beelden_-_78250.ogv/Overdracht_van_de_eerste_in_Nederland_gebouwde_electrische_locomotief_Weeknummer_51-48_-_Open_Beelden_-_78250.ogv.360p.webm

Bioscoopjournaal uit 1951. Bij Werkspoor te Utrecht worden in 1951 de eerste elektrische locomotieven gebouwd van de 1200-serie.

 Paul van Vlissingen, olieverfschilderij vanJan Braet von Überfeldt.

Werkspoor N.V., de verkorte en later de officiële handelsnaam van de Koninklijke Nederlandsche Fabriek van Werktuigen en Spoorwegmaterieel, was een Nederlandse machinefabriek, bekend door onder meer (scheeps)stoommachines, motoren en rollend materieel. Het bedrijf is in 1828 opgericht door Paul van Vlissingen en Abraham Dudok van Heel met steun van koning Willem I.

Geschiedenis

Ontstaan en groei

Het bedrijf, oorspronkelijk gevestigd in Amsterdam (Oostenburg), was al opgericht in 1826 door Paul van Vlissingen als een reparatiewerkplaats voor stoommachines voor de Amsterdamse Stoombootmaatschappij, waarvan hij mede-oprichter was. In 1827 werd een voormalige rokerij van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie gehuurd om uit te breiden. Nadat Abraham Dudok van Heel in 1828 compagnon was geworden, kreeg het bedrijf de naam ‘Fabriek van Stoom- en Andere Werktuigen, onder de firma Van Vlissingen & Dudok van Heel.

Omstreeks 1850 was Werkspoor de grootste machinefabriek van Nederland. Het bedrijf telde toen circa 1.000 werknemers. Men vervaardigde er onder meer stoommachines, stoomketels en machinerieën voor de suikerindustrie, en van 1843 tot 1846 ook enkele stoomlocomotieven. In deze periode werd aan de fabriek het predicaat Koninklijk verleend. Het bedrijf was mede afhankelijk van regeringsorders. In 1871 werd de onderneming gereorganiseerd, omdat men in financiële problemen was geraakt bij de bouw van de Moerdijkbrug. Het nieuwe bedrijf, een naamloze vennootschap, kreeg de naam ‘Koninklijke Fabriek van Stoom- en andere Werktuigen’. Rond 1890 kwam ook dit bedrijf in moeilijkheden. Het werd vanaf 1891 voortgezet met financiële hulp van de machinefabriek Stork als ‘Nederlandsche Fabriek van Werktuigen en spoorwegmaterieel’.

Expansie

De vervaardiging van dit laatste product beperkte zich aanvankelijk tot spoorwagons en dergelijke, maar in 1897 kreeg het bedrijf een order van de Nederlandsch-Zuid-Afrikaansche Spoorwegmaatschappij voor 40 locomotieven naast 400 goederenwagons. Daartoe werden in 1897 op Oostenburg drie grote fabriekshallen gebouwd (zie foto), ontworpen door de architect A.L. van Gendt. Naast deze productie van rollend materieel bleef Werkspoor ook actief op het gebied van de scheepsmachinerieën en vervaardigde het bedrijf in 1910 de eerste dieselmotor voor een zeegaand schip, de Vulcanus, in opdracht van de Bataafsche Petroleum Maatschappij. Verder nam men begin 20e eeuw de productie van koelmachines ter hand, als licentiehouder van de firma Linde.

In 1916 verhuisde de fabricage van spoorrijtuigen en staalconstructies naar het industrieterrein Lage Weide in Nieuw Zuilen, tegenwoordig een subwijk in Utrecht. Een nieuw fabriekscomplex voor 1600 arbeidsplaatsen verrees daar en ter huisvesting is de De Lessepsbuurt ontstaan. In Utrecht zijn enkele beroemde bruggen gebouwd, zoals de Waalbrug bij Nijmegen, de Bommelse Brug bij Zaltbommel, en de Moerdijkbrug.

In 1929 werd het telegramadres Werkspoor de officiële naam van het bedrijf.

Na de Tweede Wereldoorlog

In de eerste jaren na de bevrijding had Werkspoor veel werk aan het herstel van beschadigd Nederlands spoor- en tramwegmaterieel. Ook werden ten behoeve van de Nederlandse Spoorwegen vele locomotieven, spoorwegrijtuigen en treinstellen gebouwd. Deze orders moesten in veel gevallen gedeeld worden met de andere Nederlandse spoorwegindustrieën Beijnes en Allan. Door de onafhankelijkheid van Indonesië was Nederlands-Indië als afzetgebied voor het rollend materieel van Werkspoor weggevallen, maar wel werd in 1951, mede dankzij de internationale contacten van prins Bernhard, een grote order verworven uit Argentinië ter waarde van 225 miljoen gulden. Met het uitvoeren hiervan was zeven jaar gemoeid, waartoe het fabriekspersoneel werd uitgebreid van 2000 naar 5000 man.

In 1954 fuseerde het bedrijf met Stork en bleef het bestaan als onderdeel van de Verenigde Machinefabrieken Stork-Werkspoor (VMF).

Rond 1968 had Werkspoor zoveel orders (onder meer voor de bouw van de NS-treinstellen Plan V en een grote serie Amsterdamse trams), dat werk werd uitbesteed aan de Duitse fabrikant Düwag. Desondanks had de afdeling rollend materieel (Rolma) weinig toekomstperspectief, omdat het bedrijf na het aflopen van de Argentijnse order alleen aan de Nederlandse markt leverde. De directie heeft de afdeling Rolma in 1972 gesloten. Treinstel 840 van de NS is het laatste gebouwde rollend materieel (afgeleverd in 1972).

In 1989 werd Stork-Werkspoor overgenomen door het Finse concern Wärtsilä.

Nevenactiviteiten

Vliegtuigbouw

Werkspoor heeft een bescheiden bijdrage geleverd aan de Nederlandse vliegtuigbouw. In 1925 was de fabriek betrokken bij de bouw van de eerste Nederlandse helikopter vanluchtvaartpionier Albert Gillis von Baumhauer, die verloren ging in 1930. In dat jaar kreeg Werkspoor van KLM-directeur Albert Plesman de opdracht een vrachtvliegtuig te bouwen, naar een ontwerp van Joop Carley. De ontwikkeling, in samenwerking met Pander, ging gepaard met problemen aan de motor (oververhitting). In 1931 maakte de Jumbo zijn eerste vlucht. Het enige exemplaar vloog twee jaar voor de KLM als vrachtvliegtuig en daarna nog zeven jaar als lesvliegtuig. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog werd het toestel vernietigd tijdens een bombardement.

Bussenbouw

Werkspoor was zowel voor als na de Tweede Wereldoorlog actief in de bouw van autobuscarrosserieën. In de late jaren veertig werden 195 Crossley-bussen gebouwd voor destreekvervoerbedrijven waarvan NS de aandelen in handen had. Daarna bouwde Werkspoor zeven jaar lang geen bussen, maar in de tweede helft van de jaren vijftig stapte de fabriek weer in deze markt op verzoek van NS, die wilde voorkomen dat de grote carrosseriebouwer Verheul een monopolie zou verwerven. Verheul was al in staat om bussen met een zelfdragende carrosserie te bouwen en Werkspoor moest dat volgens NS ook kunnen. In de jaren 1956-1962 werden aan de NS-dochterondernemingen 477 exemplaren van de Leyland-Werkspoor “bolramer-streekbus” geleverd. Er was octrooi verkregen op de speciale bolvormige antireflex-voorruit, een vinding van Werkspoors hoofdingenieur Hofstede. Ook de stadsvervoerbedrijvenvan Utrecht, Arnhem en Rotterdam kochten een aantal bussen bij Werkspoor. In 1962 droeg Werkspoor de autobusdivisie over aan Hainje te Heerenveen. De bolle Werkspoor-voorruit is daarna nog vele jaren toegepast op bussen van Zwitsers fabrikaat.

Radiotelescoop[bewerken]

In 1956 bouwde Werkspoor samen met Philips, het KNMI en een aantal Nederlandse universiteiten de Dwingeloo Radiotelescoop.

Hyperbare zuurstoftank

In 1959 bouwde Werkspoor de eerste voor medische doeleinden gebruikte hyperbare zuurstoftank voor het Wilhelmina Gasthuis te Amsterdam. De tank is na de fusie tot het AMCmeeverhuisd naar het pand aan de Meibergdreef en wordt daar nog altijd gebruikt.

Na Werkspoor

 Het Werkspoormuseum in het voormaligeAdmiraliteitsgebouw aan deOostenburgergracht.

In Amsterdam bevond zich het Werkspoormuseum. Het was sinds 1950 gevestigd op Oostenburg in een voormalige lijnbaan van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie. Dit 500 meter lange gebouw dateert van 1660. De begane grond toont voorwerpen uit de tijd van de V.O.C., de eerste verdieping is gewijd aan het industriële verleden van Werkspoor. Het museum, tevens representatief als Stork Ontvangscentrum, was niet openbaar toegankelijk en is uiteindelijk in 2011 definitief gesloten. Voor onderbrengen van de collectie bij andere musea werd door eigenaar Stork in 2012 een oplossing gezocht.

De in 2002 geplaatste spoorbrug over het Amsterdam-Rijnkanaal, ten behoeve van spoorverdubbeling tussen Amsterdam en Utrecht, heeft de naam Werkspoorbrug gekregen omdat deze vlakbij het oude fabriekscomplex van Werkspoor ligt. De ernaast liggende brug uit 1966 heet Demkaspoorbrug, naar de Demka-staalfabriek in de omgeving.

Op 12 september 2009 werd aan de Amsterdamsestraatweg 569 in Utrecht het Museum van Zuilen geopend, met daarin een grote Werkspoor-collectie, speciaal van de fabriek te Utrecht (Zuilen). De komst van Werkspoor naar Zuilen heeft de ontwikkeling van deze (tot 1954 zelfstandige) gemeente bevorderd.

Op 10 december 2013 werd een door Werkspoor gebouwd stuk van de Bommelse brug aan de Amsterdamsestraatweg, op de hoek St.-Ludgerusstraat, dicht bij het Museum van Zuilen geplaatst. Een monumentaal eerbetoon aan de arbeiders die aan deze brug werkten. Zij woonden in de omgeving van het brugdeel.

Rollend materieel

Een overzicht van door Werkspoor na de Tweede Wereldoorlog gebouwd spoor- en trammaterieel.

Nederlandse Spoorwegen

Locomotieven

• Locomotoren 200/300-serie (behalve 281-306) (‘Sik’)
• Diesellocomotieven 400-serie
• Diesellocomotieven 450-serie
• Diesellocomotieven 2600-serie
• Elektrische locomotieven 1000-serie – Samen met SLM/Oerlikon
• Elektrische locomotieven 1200-serie – Samen met Baldwin/Westinghouse

Treinstellen[bewerken]

• Plan A (Mat ’46) – Samen met Beijnes
• Plan B (Mat ’46) – Samen met Allan en Beijnes
• Plan AB (Mat ’46)
• Plan F (Mat ’54) – Samen met Allan en Beijnes
• Plan G (Mat ’54) – Samen met Allan
• Plan P (Mat ’54)
• Plan Q (Mat ’54)
• Benelux-treinstellen (Mat ’57)
• Plan U (Dieseldrieën)
• Plan X (Diesel-1 en 2) – Samen met Allan en Beijnes Bijnaam: Blauwe Engelen
• Plan T (Mat ’64)
• Plan V (Mat ’64) Bouw t/m 1972 (treinstel 840). Daarna door Talbot
• Plan mP (Motorpost)
• Nederlands-Zwitsers TEE-treinstel (Trans Europe Express, samen met SBB)

Rijtuigen[bewerken]

• Plan D – Samen met Beijnes
• Plan E – Samen met Beijnes
• Plan N
• Plan W

GVB (Amsterdam)

• Trams: Amsterdamse drieasser-trams (nummers 491-550 en 951-1000).
• Trams: gelede wagens: 5G, 6G, 7G, nummers 653-669, 670-699 (achterbakken wegens capaciteitsgebrek door Düwag gebouwd) en 700-724.

HTM (Den Haag)

• Trams: serie 201-216 (1948, Haagse vierasser, bijnaam “Zwitsers”)

RET (Rotterdam)

• Metro: 5000-serie.
• Trams: 300- en 600/1600-serie.

Portretten van Werkspoor-producten

Stoommachine in een suikerfabriek in Suriname.

• Stoomlocomotief NS 3301 (exHSM 671).

  

• Stoomlocomotief NS 3737 (exSS 731).

  

• Spoorwegrijtuig SS C723.

  

• NTM–stoomtramrijtuig C205.

  

• Jumbo-vrachtvliegtuig uit 1931.

  

• NS-locomotor 345.

  

• Mat ’36 treinstel 252

  

• Diesel mechanisch stroomlijnmotorrijtuig 2901

  

• Stroomlijnpostrijtuig Pec 8502

  

• Mat ’46 treinstel 273

  

• Elektrische locomotief NS 1010.

  

• Elektrische locomotief NS 1202.

  

• Rijtuig Plan E, nr. C6703.

  

• Stoomlocomotief Class B (0-6-4T) nr. 236 van NZASM

  

• Elektrische locomotief E518, Zuid-Afrikaanse Spoorwegen.

  

• Diesellocomotief uit de Argentijnse order.

  

• Dieselelektrische loc NS 451.

  

• Motorwagens voor Nederlands-Zwitsers TEE-treinstel.

  

• Mat ’54–Benelux-Hondekop

  

• Mat ’54-vierwagenstel 766.

  

• Dieselelektrisch treinstel Plan U

  

• Treinstel Mat ’64 (Plan T en V).

  

• Motorpost 3028

  

• Spoorwegrijtuig Plan W, nr. B4118.

  

• Rotterdams Metrotype M.

  

• Motorwagen 37 uit 1908 van de Gemeentetram Utrecht.

  

• Motorwagen 75 uit 1927 van de Gemeentetram Utrecht, in 1939 opgeladen na verkoop aan de Amsterdamse tram

  

• Motorwagen 7 van de tramlijn Utrecht – Zeist uit 1909.

  

• Motorwagen 84 van de tramlijn Amersfoort – Arnhem uit 1924.

  

• Haagse trammotorwagen 164 uit 1907.

  

• Haagse vierasser 215 uit 1949.

  

• Amsterdamse drieasser 533 uit 1950.

  

• Amsterdamse dubbelgelede tram 660 (serie 5G) uit 1964.

  

• RET motorwagen 520 (serie 511-550 gebouwd door Werkspoor)

  

• Rotterdamse gelede tram nr. 608, Düwag-Eenheidswagen, gebouwd in licentie.

  

  1925 DE DION BOUTON Werkspoor

  

  1925 DE DION BOUTON Werkspoor

  

  1928 1-1-krupp-werkspoor

  

  1929 De Dion Bouton Werkspoor

  

  1932 Krupp-Werkspoor uit de serie stadsbussen 1-3 bij de Prinsessentunnel

  

  1935 Werkspoor Bedford 2

  

  1935 Werkspoor Bedford

  

  1936 Kromhout TB-5 Tramcoach-Werkspoor (Afgevoerd 1950) op het Van Loenshof te Enschede als Lijn Z naar Oldenzaal.

  

  1936 Kromhout TB5 Werkspoor Tet 070

  

  1938 Kromhout LW B-6 VB 2 Werkspoor GTW 146 Meeuw

  

  1938 Krupp Krupp TD4-N332 Carr Werkspoor GTW 145 Mariboe

  

  1940 Ford V8 Werkspoor met verduisterde koplampen. ATO-13

  

  

  crossley-bus-met-door-werkspoor-gebouwde-carrosserie-uit-werkspoor-1827-1952-autobuscarrosserie

  

  1946 Beijnes Werkspoor NS 0055

  

  1947 Crossley SD42 Werkspoor NB-25-04 1201

  

  1947 Bussen Crossley Werkspoor NL

  

  1948 Kromhout TB5 199

  

  1949 Bussen Crossley Werkspoor 19 NS 1342 NZH Lisse NL

  

  1952 Kromhout TB-5 – Werkspoor HTM 181 Binckhorst-2 © Jan Voerman HTM

  

  1952 werkspoor-1827 tankwagen

  

  1958 Leyland 4600-5000 Werkspoor » NACO bolramers IJTunnel Amsterdam

  

  1958 Leyland RT-Werkspoor WSM 4697

  

  1958 Leyland Werkspoor » 4677 NBM

  

  1958 Leyland-Werkspoor LE-WS – WSM 4697

  

  1959 LEYLAND Werkspoor 4842

  

• 1959 Leyland-Werkspoor LE-WS streekbus met zelfdragende carrosserie van NZHVM.

  

  1959 Leyland-Werkspoor WSM 4366 2 25-5-1964 © foto L Bollen

  

  1961 Verheul, VB10 Werkspoor 754

  

  1962 Bolramer 5023 Leyland Werkspoor A-Road

  

  1966 DAF Werkspoor (eerste standaardserie)

  

  1968 DAF Werkspoor

  

• Stationaire Werkspoor dieselmotor.

  

• Dieselmotor Gemaal Cremer.

  

• Gietijzeren ophaalbrug uit 1906 over de Nieuwe Herengracht in Amsterdam.

  

  This was only a quick look inside WERKSPOOR. They did a lot more activities.

  Extra:

  

  Reportagewagen van Radio Nederland Wereldomroep. en ook voor NRU
  Chassis: Chevrolet 3742 A
  Carroserie: Werkspoor Amsterdam N.V. en Constructiewerkplaats Utrecht
  Motor: 3860 cc 6-cylinder benzinemotor
  Lengte: 5.95 meter
  Breedte: 2.18 meter
  Wielbasis: 3.48 meter
  Totaal gewicht: 4240 kg
  In dienst: 1958-1977

  Voor de reportagedienst van de Nederlandse Radio Unie werd eind jaren vijftig gezocht naar een ruimer voertuig dan de tot dusver gebruikte typen. Gekozen werd voor een Chrevrolet-chassis en motor, waar door Werkspoor een door de technische dienst van de NRU ontworpencarrosserie van polyesterhars met glasvezelwapening op werd gebouwd. Deze toen nieuwe constructie gaf een welkome gewichtsbesparing, want de technische apparatuur woog alleen al 1500 kg en de akoestische isolatie nog eens zo’n 1200 kg. Ook nieuw was de inbouw van drie magnetofoons (bandrecorders) in plaats van de tot dan toe gebruikelijke platensnijmachines voor de geluidsopnames.